Amsterdam Universitair Medisch Centrum (Amsterdam UMC) is een van de grootste uitstoters van broeikasgassen in Amsterdam. Van die uitstoot komt 22% van woon-werkverkeer. Daarom wil Amsterdam UMC de CO2-uitstoot verkleinen van medewerkers die van en naar werk reizen.

Er zijn verschillende maatregelen mogelijk. Begin 2024 wil de Raad van Bestuur hierover keuzes maken. Sommige maatregelen kunnen ingrijpende effecten hebben op de medewerkers. Daarom heeft de Raad van Bestuur aan Populytics en Public Mediation gevraagd om te onderzoeken hoe medewerkers denken over dit vraagstuk en wat zij de Raad van Bestuur adviseren.

Als onderdeel van een breder traject met onze partner Public Mediation hebben we een online raadpleging gecombineerd met een medewerkersberaad. Het medewerkersberaad is samengesteld uit een gelote groep medewerkers van Amsterdam UMC. Omdat de gelote medewerkers geen formele representatieve rol hebben, en niet kunnen spreken namens alle collega’s, heeft het medewerkersberaad haar advies gebaseerd op een brede online raadpleging die Populytics heeft uitgevoerd volgens de wetenschappelijk gevalideerde methode Participatieve Waarde Evaluatie (PWE). De essentie van een PWE-raadpleging is dat deelnemers 20 minuten op de stoel van de beleidsmaker, bestuurder of politicus plaatsnemen en het beleidsdilemma ervaren.

Samen met het medewerkersberaad is de raadpleging ontworpen. In de PWE kregen deelnemers negen opties te zien waar Amsterdam UMC zich op kan richten om het woon-werkverkeer te verduurzamen (zie Figuur 1). Deelnemers moesten 50 punten verdelen over deze negen opties. Hierdoor leren we hoe deelnemers de opties ten opzichte van elkaar prioriteren én hoeveel absolute waarde ze toekennen aan iedere optie. Vervolgens motiveerden zij hun keuze.

Tussen 29 september en 16 oktober 2023 namen 3.982 medewerkers deel aan de raadpleging. Deelname van bijna een derde van alle medewerkers is ongekend hoog. Van de deelnemers vond 89% dat de methode vaker ingezet moet worden voor beleidsbeslissingen die de Raad van Bestuur maakt. In de motivaties lichtten zij toe dat dat ze het vooral fijn vonden dat ze hun mening goed kwijt konden. En dat ze er vertrouwen in hebben dat de Raad van Bestuur een goed beeld krijgt van wat er werkelijk leeft; zo wordt het minder een ‘top-down’ besluit.

Uit het brede rapport halen we drie inzichten.

Inzicht 1: Veranker reizen met fiets en ov en thuiswerken in de organisatie

Er is onder deelnemers grote en breed gedragen steun voor het helpen met reizen met ov en fiets, en thuiswerken (zie Figuur 2). Niet alleen helpen deze maatregelen volgens deelnemers de medewerkers die nu in hun eentje met de auto reizen om anders te reizen. De maatregelen helpen medewerkers die nu al met het ov en de fiets reizen ook om fijner te reizen. Met dergelijke maatregelen kan Amsterdam UMC duurzaamheid als norm in de organisatie verankeren.

Een aantal door deelnemers veel genoemde maatregelen die helpen om vaker met de fiets te reizen zijn: een ruimer fietsplan of fiets-leaseplan voor een elektrische fiets, ruimere en bewaakte fietsenstallingen, en betere fietsveiligheid rondom de locaties. Deelnemers geven het vaakst aan dat een betere verbinding het meeste helpt om vaker met het ov te reizen. Amsterdam UMC kan zich hiervoor inspannen, bijvoorbeeld door bij de NS en de GVB te lobbyen. Ook maatregelen die zorgen voor een groter gevoel van veiligheid rondom metrostation Holendrecht kunnen eraan bijdragen dat medewerkers vaker met het ov zouden reizen.

Inzicht 2: Rechtvaardigheid en eerlijkheid zijn belangrijke waarden bij gedragsverandering

Uit de raadpleging blijkt dat medewerkers van het Amsterdam UMC zeer betrokken en loyaal zijn naar elkaar en naar Amsterdam UMC als organisatie. Maatregelen moeten ‘goed’ zijn voor iedereen. De eerlijke verdeling van lusten en lasten (verdelende rechtvaardigheid) speelt dan ook een belangrijke rol bij de acceptatie van maatregelen.

Dat verklaart mede waarom het duurder maken van autorijden de minst populaire maatregel is. 70% van de deelnemers vindt het duurder maken van de auto een oneerlijke en onrechtvaardige maatregel. Amsterdam UMC zou autorijden duurder kunnen maken door bijvoorbeeld parkeertarieven te verhogen. Maar veel autoreizigers hebben wellicht geen keuze. Bijvoorbeeld omdat ze avond- of nachtdiensten hebben of het ov ontbreekt.

Er is daarom onder deelnemers brede steun voor het geven van een uitzonderingspositie aan medewerkers die geen keuze hebben voor duurzaam vervoer (6,8 punten, gedeelde derde plek in Figuur 2). De wetenschap leert ons dat beleid als rechtvaardiger ervaren wordt als het rekening houdt met mensen met specifieke kenmerken (rechtvaardigheid door erkenning). Mogelijke criteria voor uitzonderingsposities zijn bijvoorbeeld de afstand tot de hoofdlocatie, het type rooster (regelmatig of onregelmatig; avond-, nacht- of weekenddiensten) en financiële zorgen.

Daarentegen kent een andere grote groep (30% van de deelnemers) juist wel veel punten toe aan de optie om de auto duurder te maken. Het meest genoemde argument hiervoor is dat ‘een wortel’ alleen niet genoeg is voor gedragsverandering; deze deelnemers vinden dat er ook ‘een stok’ nodig is.

Inzicht 3: Begin met de wortel, geef het tijd, en daarna (als het nog nodig is) de stok

Een laatste eyeopener van het onderzoek was dat een mix van stimulerende maatregelen (‘de wortel’) en verplichtende of beprijzende maatregelen (‘de stok’) logisch is, maar niet noodzakelijkerwijs gelijktijdig zouden moeten plaatsvinden.

Om over te stappen van een vervuilende auto naar de fiets of het ov moeten medewerkers ook echt die mogelijkheid hebben. Zo niet, dan voelt een gedwongen overstap met ‘de stok’ onrechtvaardig. Er zijn legitieme bezwaren tegen altijd reizen met het ov, zoals het gevoel van onveiligheid dat sommige medewerkers ervaren in het ov, bijvoorbeeld ’s avonds rond bepaalde stations. Meteen beginnen met de stok is het ontkennen van die bezwaren.

Dat inzicht is tijdens het onderzoek scherp naar voren gekomen. Het duurzaamheidsbeleid zal zich erop richten om éérst medewerkers te helpen met stimulerende maatregelen voor de duurzame alternatieven. Pas als mensen werkelijk voelen dat ze een gevoel hebben tot duurzaam reizen kan (als dat nog nodig is) de ‘stok’ volgen, zoals het duurder maken van autoreizen. Deze gedragsverandering zal tijd kosten. Maar kan de acceptatie verhogen.